Een perfecte wereld met een barst erin. Dat toont de bekende fotograaf Erwin Olaf het liefst met zijn creaties. ‘Ik wil het beeld verleidelijk genoeg maken om mensen mijn verhalen in te trekken, en dan een klap uitdelen.’ 

Gemeentemuseum Den Haag en Fotomuseum Den Haag brengen met een dubbeltentoonstelling een eerbetoon aan een van Nederlands beroemdste fotografen. Erwin Olaf, die afgelopen jaar nog veel lof oogstte met zijn portretten van de koninklijke familie, wordt dit jaar zestig. Een goed moment voor een groots overzicht.  

Het Fotomuseum zoomt in op Olafs liefde voor het ambacht en de transitie die hij doormaakte van analoog werkende fotojournalist naar digitale beeldmaker en verhalenverteller. Bovendien brengt hij hier zo’n twintig foto’s bijeen van fotografen die een inspiratiebron voor hem vormden. Het Gemeentemuseum toont het vrije werk van Olaf vanaf het jaar 2000 tot aan zijn nieuwste series, waaronder de serie die hij maakte in Shanghai én zijn meest recente, nog niet eerder getoonde serie Palm Springs. Hier toont Olaf zijn fotografie als installaties, in combinatie met film, geluid en sculptuur.  

Erwin Olaf studeerde in de jaren tachtig journalistiek in Utrecht. Een van zijn docenten zag dat hij ongelukkig was en drukte hem een camera in de handen. ‘Meteen vanaf het begin hield ik van dat ding: het gewicht, het koele metaal in mijn hand. Het voelde heel vanzelfsprekend. En toen ik mijn eerste foto’s nam, wist ik dat ik mijn vak had gevonden.’ 

Verhaal gaat verder onder de foto's

Boze puber 

Olaf begint met journalistieke foto’s van theatervoorstellingen, werkt voor progressieve bladen en is vrijwilliger voor COC Nederland. In zijn vroege vrije werk brengt Olaf het menselijk lichaam vaak op expliciete wijze in beeld waarmee hij de restricties die worden opgelegd aan seksualiteit, het lichaam en gender doorbreekt. Olaf omschrijft zichzelf in die jaren als boze puber, maar hij heeft met zijn taboedoorbrekende werk veel betekend voor de visuele vrijheid in Nederland. 

De tentoonstelling in het Fotomuseum begint met Olafs vroegste werk. Chessmen (1987-88) is een van zijn eerste autonome series en ontstond toen hij de gelegenheid kreeg een fotoboek te maken. Er moesten 32 pagina’s gevuld worden en hij wilde zich richten op het thema macht. Op de radio hoorde hij een item over schaken: een bordspel dat bestaat uit 32 stukken. Olaf verbeeldde het schaakspel op provocatieve wijze: zichtbare geslachtsdelen, halfnaakte kleine mensen met kinky attributen en volle lichamen gehuld in bondagekleding. De serie bleef niet onopgemerkt. Hij ontving kritiek, maar ook zijn eerste vakprijs. 

Een andere vroege serie toont het engagement van Olaf dat zijn hele carrière belangrijk blijft. Blacks (1990) is gebaseerd op een nummer van Janet Jackson waarin zij zingt: ‘In complete darkness we are all the same. It is only our knowledge and wisdom that separates us.’  De serie geeft blijk van Olafs strijd om gelijkheid, maar ook van zijn technisch vakmanschap.  

Barokke portretten

In deze barokke portretten is letterlijk alles gitzwart, maar toch heeft Olaf met zijn camera én in de doka een rijke tonaliteit in de foto’s kunnen brengen. Niet alleen in de ouderwetse doka, maar ook in nieuwe technieken, die elkaar sinds de digitale revolutie in sneltreinvaart opvolgen, toont de autodidact zich een meester. Voor de befaamde serie Royal Blood (2000) experimenteert hij met Photoshop. Dankzij deze nieuwe technische mogelijkheden kan hij zich nog verder uitleven in zijn geënsceneerde fotografie. 

Naast zijn eigen werk brengt Erwin Olaf in het Fotomuseum twintig foto’s bijeen van zijn belangrijkste inspiratiebronnen. Van een vintage kooldruk van fin-de-sièclefotograaf Bernard Eilers tot zelfportretten van Robert Mapplethorpe en Rineke Dijkstra. Het werk van deze fotografen inspireerde hem, liet hem anders kijken naar zijn artistieke praktijk of duwde zijn fotografie een nieuwe richting op. Door deze foto’s te tonen, samen met zijn vroege werk en de liefde voor het ambacht die daaruit spreekt, geeft Olaf in het Fotomuseum een beeld van wat hem heeft gevormd als fotograaf. 

Manshoog  

De tentoonstelling in het Gemeentemuseum begint, nog voor de ingang van de zalen, met de manshoge installatie Keyhole (2012). De buitenzijde van Keyhole heeft twee lange wanden met lambrisering en daarboven ingelijste foto’s, alsof het een klassiek interieur is. Wanneer de bezoeker door het sleutelgat in de deuren aan weerszijden van de installatie kijkt, speelt zich een scene voor zijn ogen af. Meteen wordt duidelijk dat het Gemeentemuseum het werk toont waarin de nieuwe ontwikkeling die Erwin Olaf vanaf circa 2000 doormaakte, zichtbaar is. Hier slaat hij nieuwe wegen in door zijn fotografie te presenteren in spannende combinaties van film, geluid en sculptuur. 

Zijn werk is vanaf het begin sterk persoonlijk en maatschappelijk betrokken. De meest duidelijke invloed op de ontwikkeling van zijn werk hebben de gebeurtenissen rond 9/11 in New York. De bombastische, barokke ensceneringen van voorheen maken sindsdien steeds meer plaats voor kwetsbaarheid en verstilling. Het levert beelden op waarvan het grote publiek hem kent: zeer gestileerde en tot in het kleinste detail perfect geënsceneerde filmische scenes, vaak badend in schilderachtig licht, met een onderliggende, oncomfortabele boodschap. Zoals de serie Rain (2004) die het moment tussen actie en reactie na een heftige gebeurtenis lijkt te vangen. De serie Grief (2007), die in een jaren zestigsetting is gesitueerd, gaat juist over het eerste moment van reactie, de eerste traan.  

Ook recente gebeurtenissen vinden hun weerslag in het werk van Olaf. Zo maakt hij de zelfportretten Tamed & Anger (2015) naar aanleiding van de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo. In andere werken kaart hij thema’s aan als de positie van het individu in de globaliserende wereld, uitsluiting en stereotypering van verschillende groepen mensen en taboes rondom gender en naakt. De tentoonstelling in het Gemeentemuseum biedt hiermee een inkijkje in Olafs turbulente, uitgesproken, en soms duistere brein. Wie de tentoonstelling bezoekt, dwaalt door zijn hoofd. 

Drieluik

Erwin Olafs meest recente serie Palm Springs (2018) beleeft op de tentoonstelling in het Gemeentemuseum de première. Samen met Berlijn (2012) en Shanghai (2017) vormt Palm Springs een drieluik over steden in verandering. De serie van Berlijn is gemaakt in een periode waarin donkere wolken zich boven Europa samenpakten. De serie richt zich op Olafs zorgen over de vrijheid van meningsuiting en democratie en op de overdracht van de macht van de oudere generatie aan een nieuwe generatie. Shanghai is een hypermoderne metropool met 24 miljoen inwoners in China. In zijn serie van deze stad onderzoekt Olaf wat er gebeurt met een individu in een dergelijke omgeving.  

In Palm Springs richt Olaf zich ook op de actualiteit - een van de belangrijke thema’s van de serie is klimaatverandering - maar tegelijkertijd zijn er herinneringen aan het Amerika van de jaren zestig die zich in de beelden opdringen. In deze serie van portretten, landschappen – het is voor het eerst dat Olaf landschappen fotografeert – stillevens en filmische scenes refereert hij aan thema’s als tienerzwangerschappen, discriminatie, religieuze misstanden en polarisatie. Olaf vertelt met deze serie het verhaal van de mens die zich terugtrekt in ‘gated communities’ terwijl de realiteit onherroepelijk doordringt in zijn paradijs. 

Koninklijk huis 

Een bijzondere toevoeging aan de dubbeltentoonstelling zijn de foto’s van het Koninklijk Huis. Erwin Olaf brengt in de tentoonstelling in het Gemeentemuseum een groot deel van de foto’s bijeen die hij in opdracht van de Rijksvoorlichtingsdienst van de Koninklijke familie maakte. Ook de foto die de familie onlangs deelde als kerstgroet heeft hij gemaakt. De fotograaf zegt trots op het koningshuis te zijn ‘omdat het een verbindend element is, binnen een af en toe zeer verdeelde democratie. Ik ben blij dat ik daaraan mag bijdragen.’ 

De dubbeltentoonstelling laat zien hoe Erwin Olaf zich heeft ontwikkeld van een boze provocateur tot een van Nederlands meest beroemde én geliefde fotografen. Zijn creaties zijn inmiddels verworven door en tentoongesteld in musea over de hele wereld. Bij de dubbeltentoonstelling verschijnt de omvangrijke publicatie Erwin Olaf – I Am, met maar liefst 240 foto’s, van zijn vroege series tot en met zijn meest recente serie in 2018.  

https://www.erwinolaf.com